به گزارش وطن شهر و به نقل از شهر؛ پارک جنگلی چیتگر، از پارک‌های جنگلی شهر تهران است که از شمال به دریاچه چیتگر، از جنوب به آزادراه تهران-کرج از غرب به شهرک سروآزاد و باغ گیاهشناسی و پیکان شهر و از شرق به منطقهٔ خرگوش‌دره محدود می‌شود. این پارک با ۹۵۰ هکتار زمین پردرخت از بزرگ‌ترین بوستان‌های جنگلی استان تهران است. به این منظور و برای بررسی عملکرد این دوره از مدیریت شهری در نگهداشت این میراث ارزشمند پایتخت به گفت‌وگو با محمدصابر باغخانی‌پور مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران پرداختیم.
*علل آسیب به درختان بوستان جنگلی چیتگر چیست؟
قبل از بررسی و ارائه دلایل آسیب به درختان بوستان جنگلی چیتگر، ذکر این نکته ضروری است که عامل خشک شدن و آسیب به درختان بوستان مذکور یک عامل نبوده و چندین موضوع در بروز این پدیده تاثیرگذار بوده که تعیین سهم هریک امری پیچیده و نیازمند مطالعات وسیع‌تر است. درکل از دلایل اولیه بروز مشکل در بوستان جنگلی چیتگر می‌توان به کاشت غیر بومی، همسن و تک کشتی گونه های سوزنی برگ ( کاج) اشاره کرد.
بررسی ها نشان می‌دهد هر گونه‌ای مناسب شرایط اقلیمی و آب و هوایی فعلی شهر تهران نیست. به طور مثال در یک تحقیق انجام شده با استفاده از تصویر ماهواره‌ای لندست ۸ و با نرم افزار Arc GIS جهت مقایسه دمای سطحی زمین در دو منطقه با پوشش گیاهی درختان سوزنی برگ (پارک چیتگر) و درختان پهن برگ (پارک شهید چمران)، مقادیر تابندگی، بازتابندگی، دمای روشنایی، شاخص نرمال پوشش گیاهی، نسبت سبزینه، گسیل‌مندی بررسی و سپس دمای سطح زمین محاسبه و تولید شد. در مجموع ۱۷۰۰ نقطه از پارک چیتگر و ۸۰۰ نقطه از پارک چمران برداشت شد. نتیجه این مطالعه نشان داد تفاوت معناداری بین دمای سطحی زمین در دو منطقه وجود دارد. پارک چیتگر نسبت به پارک چمران بین ۶ تا ۸ درجه سانتیگراد دارای میزان دمای سطحی بالاتری دارد.
همچنین تحقیقات نشان می‌دهد کارایی گیاهان در تعدیل اثرات و سازگاری با تغییرات اقلیمی در محیط‌های شهری متفاوت است. کارآمدی گیاهان در ارتباط با هرکدام از این کارکردها تابعی از صفات عملکردی ریختی و فیزیولوژیک آنهاست. صفات عملکردی نظیر مورفولوژی سطح برگ، اندازه و ارتفاع گیاه، تراکم و الگوی پراکنشی گیاهان، شکل تاجپوش و شاخه بندی گیاه و نیز ویژگیهای شکل رویشی و فیزیولوژیک گیاه از اهمیت بالایی در موفقیت گیاهان در رابطه با تعدیل کنندگی یا کاهش تغییرات اقلیمی برخوردار هستند. لذا کاشت درختان سوزنی برگی نظیر کاج نشان از این است که می تواند بر سرعت تغییرات اقلیمی تاثیر منفی داشته باشد.
*تاثیر تغییرات اقلیمی روی تخریب پوشش گیاهی بوستان جنگلی چگونه است؟
از دیگر عوامل قابل اشاره تغییرات اقلیمی است. تغییر اقلیم باعث تغییر فنولوژی پوشش گیاهی به ویژه در مناطق خشک و نیمه خشک می‌شود، زیرا گیاهان مناطق خشک و نیمه خشک نسبت به تغییرپذیری شرایط محیطی حساس بوده و دارای آسیب پذیری بیشتری در برابر تغییر اقلیم هستند. مطالعات نشان می‌دهد فاکتورهای اقلیمی نظیر درجه حرارت و بارندگی بر حلقه های رویش کاج تاثیرگذار است که با توجه به نوسانات شدید بارندگی و افزایش دما در شهر تهران در بلند مدت بر رشد عادی گونه های گیاهی نظیر کاج تاثیر منفی داشته است. لذا تنش اولیه بر درختان جنگلی چیتگر به دلیل نوسانات آب و هوایی رخ داده است و این مهم منجر به کاهش توان درختان مذکور در مواجهه با عوامل ثانویه شده است. بنابر این در گام اول، سیاست کشت به صورت تک کشتی، غیر بومی و همسن درخت کاج در بوستان چیتگر، با توجه به اقلیم شهر تهران و شرایط آب و هوایی، اقدام صحیحی نبوده است. در ادامه نیز دخالت پرورشی در سنوات بعد از آن بدرستی صورت نگرفته است.
*دلایل ثانویه بروز مشکل در بوستان جنگلی چیتگر چیست؟
دلایل متعددی در این امر موثرند. یکی از دلایل نحوه آبیاری و نگهداشت است. کم آبی می‌تواند درختان را در مقابله با آفات اولیه ناتوان سازد و به تبع آن آفات ثانویه به کلی باعث خشک شدن درختان شود و خود درخت آلوده به عنوان کانون انتشار آفات و بیماری برای سایر درختان تبدیل شود. از تعداد ۲۲ حلقه چاه موجود در سطح منطقه ۲۲، ۸ حلقه چاه به آبیاری بوستان چیتگر اختصاص داده شده است که مجموع دبی آنها ۱۶۰ لیتر بر ثانیه است. همچنین منابع دیگری همچون خط لوله ۳۵۰ میلی متری از تصفیه خانه کرج مورد استفاده قرار می گیرد که به دلیل فقدان رقم دقیق آب ورودی و همچنین ثبات دبی در جدول منابع آب اشاره ای نشده است. لذا منابع آبی موجود نسبت به نیاز آبی ۲۴ ساعته دارای کمبود حداقل ۹۰ لیتر بر ثانیه جهت آبیاری است که برداشت این میزان آب از چاه بدون زمان استراحت نیز خود باعث افت سطح ایستابی در سفره های زیر زمینی خواهد شد.
ورود به سن دیرزیستی از دیگر عوامل است. دیرزیستی عامل مهمی در ضعیف شدن درخت است و زمانی که با کم آبی و افزایش دما نیز همراه است، درخت را مستعد آفت زدگی می کند. درختان کاج بوستان جنگلی چیتگر به دلایلی که در بخش های قبل به آن اشاره شد، می تواند زودتر وارد فاز دیرزیستی شده باشد و این ضعف در درخت خود باعث عدم توانایی مقابله با افت سوسک چوبخوار شده است. تقابل درخت و جانور همیشه وجود دارد ولی زمانی که درخت ضعیف می شود توان مقابله آن با آفت ضعیف می‌شود. از دلایل خشک شدن درختان بوستان چیتگر، وجود درختان با بن های متنوع ( نیاز آبی متفاوت) است که نیاز آبی بیشتری نسبت به درختان با بن های کمتر است و به منظور رعایت عدالت آبی، نیاز به آبیاری و کود پاشی به روش نرخ متغیر دارد که این امر نیز در طراحی شبکه آبرسانی و آبیاری لحاظ نشده و عدم تکمیل روشهای آبیاری نوین در سطح بوستان (آبیاری قطره ای و آبیاری زیر سطحی) با راندمان بالا مزید علت شده و باعث تسریع در روند خشک شدن درختان شده است. همچنین نیاز آبی متفاوت گونه ها و عدم ایجاد شبکه آبرسانی هوشمند از دیگر عواملی است که در خشک شدن بوستان مزید بر علت شده است. سایر عواملی نظیر کیفیت آب مورد استفاده جهت آبیاری و سرایت آفت درختان بیمار به دلیل تراکم و تسریع در انتشار آفت در سطح بوستان نیز قابل اشاره است.
*راهکار اداره کل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران به منظور کاهش اثرات نامطلوب محیط زیستی بر بوستان جنگلی چیتگر چیست؟
برای جلوگیری از این اتفاق بررسی های متعددی صورت گرفته و در نهایت ۶ پیشنهاد مطرح شده است. اول (قطع، جمع آوری و انهدام کلیه گونه های آفت زده و درختان آلوده)، دوم (استفاده از گونه‌های بومی به دلیل مقاومت در برابر خشکی و نور آفتاب)، سوم ( انعقاد یک تفاهم نامه بلند مدت جهت استفاده از خط لوله ۳۵۹۹ میلی متری منشعب از تصفیه خانه کرج جهت تامین بخشی از آب جهت آبیاری)، چهارم ( احداث تصفیه خانه برای تامین منابع آب پایدار جهت آبیاری و رشد درختان به دور از استرس و تنش آبی)، پنجم (طراحی و اجرای شبکه آبیاری هوشمند براساس نوع گونه و نیاز آنها) و ششم ( اخذ مشاور ذی‌صلاح به جهت اولویت بندی هر یک از پیشنهادات ذکر شده) است.
در انتها مجددا لازم به ذکر است سیاستگذاری و برنامه ریزی جهت مدیریت بوستان جنگلی چیتگر برعهده اداره کل منابع طبیعی است و شهرداری منطقه ۲۲، مجری برنامه‌های ابلاغی خواهد بود. لذا ارائه طرح فنی جهت احیای بوستان جنگلی چیتگر (نظیر تنوع گونه ها، فاصله درختان، میزان و نحوه آبیاری و …) توسط سازمان منابع طبیعی ضرورت دارد.
